Cựu Tổng thống Estonia chia sẻ tại diễn đàn cả cách Việt Nam: Số hóa quốc gia sẽ thay đổi 5.000 năm quản trị thế giới

CafeLand xin trích dẫn chia sẻ của Toomas Hendrik Ilves tại diễn đàn cải cách lần này.

Ông Toomas Hendrik Ilves – cựu Tổng thống Estonia giai đoạn 2006-2016 chia sẻ tại Diễn đàn Cải cách và Phát triển Việt Nam 2020 (VRDF2020) diễn ra tại Hà Nội ngày 29/9.

“Cho phép tôi bắt đầu bằng việc nêu ra một nghịch lý. Trong ba năm qua, tôi đã sống ở giữa Thung lũng Silicon, nơi được coi là trung tâm đổi mới sáng tạo về công nghệ thông tin (CNTT) của thế giới. Trong bán kính 12 km từ văn phòng của tôi tại Stanford, bạn sẽ nhìn thấy trụ sở của Tesla, Apple, Google, Facebook, Palantir và Youtube. Ngoài ra còn có vô số các công ty và dịch vụ thương mại khác mà doanh thu ít hơn thế một vài tỷ đô-la.

Nơi đây chính xác được coi là trung tâm của cuộc cách mạng số mà trong vòng chưa đầy ba thập kỷ đã hoàn toàn định hình lại thế giới của chúng ta, một thế giới mà bất kỳ ai đã sống trong những giai đoạn trước đây đều không thể nhận ra. Gần như tất cả các công ty này đều cung cấp cho chúng ta những dịch vụ mà chúng ta sử dụng hàng ngày, từ sáng đến tối, trong khi hầu như không ai nhớ lại rằng 20 năm trước chưa công ty nào trong số này ra đời, và nếu xa hơn chút nữa, chỉ 30 năm trước đây vào cuối thời kỳ Chiến tranh lạnh thì chúng sẽ dường như là điều viễn tưởng.

Thế nhưng, khi sống ở trung tâm Thung lũng Silicon, nếu tôi cần đăng ký cho con đi học hoặc lấy bằng lái xe hoặc thực sự có bất kỳ tương tác nào với bất kỳ cấp chính quyền nào - địa phương, bang hay quốc gia - thì khả năng rất cao là tôi phải trực tiếp lái xe đến cơ quan chính quyền, chờ đợi hoặc đứng xếp hàng mà thường là hàng giờ. Tiếp theo là điền vào các biểu mẫu và đơn đăng ký bằng tay, đứng xếp hàng để nộp chúng và sau đó mất hàng tuần đợi chờ kết quả xử lý.

Nói tóm lại, không giống như những điều kỳ diệu của cuộc sống số mà chúng ta sống với những chiếc điện thoại thông minh của mình và các ứng dụng được cài trên đó, các dịch vụ công và phương tiện quản trị của chúng ta hầu như không khác những năm 1950 và 1960. Điều này đúng với hầu hết các nơi trên thế giới hiện nay, không chỉ ở các nước đang phát triển mà còn ở nhiều quốc gia giàu có nhất và nếu không thì là “tiên tiến” nhất.

Đã có những nỗ lực nhằm đưa quản trị vào Thế kỷ thứ XXI. Tuy nhiên, những nỗ lực này vẫn chưa đủ trong khi trong trường hợp tốt nhất, đôi khi có thể hoàn thành trực tuyến một nhiệm vụ của chính phủ hoặc liên quan đến dịch vụ công thông qua một trang web không ổn định và chắc chắn là không an toàn dựa trên một địa chỉ email và một mật khẩu dễ bị đánh cắp.

Số hóa quản trị không chỉ là “đưa chính phủ lên trực tuyến”. Nó cũng không đơn thuần là biến hồ sơ giấy thành các tệp PDF. Số hóa chính phủ rốt cuộc có nghĩa là tư duy lại phương thức vận hành của quản trị

Trái ngược với Hoa Kỳ và hầu hết các quốc gia châu Âu, ở đất nước của chính tôi, Estonia, một cá nhân khi cần tương tác với chính quyền hoặc các tổ chức dịch vụ công cần trực tiếp có mặt chỉ trong ba trường hợp: kết hôn, ly hôn hoặc chuyển giao tài sản vật chất. Một cách ngẫu nhiên, trường hợp cuối cùng là để ngăn chặn các công ty bình phong ẩn danh có chủ sở hữu không rõ ràng mua gom bất động sản, như chúng ta đã thấy xảy ra ở Anh, Canada và Hoa Kỳ.

Trong gần 20 năm chúng tôi sử dụng hệ thống này, Estonia không bị xâm phạm lần nào, hệ thống này chưa bao giờ bị "sập". Hơn nữa, hệ thống của chúng tôi được thiết lập để chính quyền có lẽ không bao giờ yêu cầu bạn cung cấp bất kỳ thông tin nào mà họ đã có, cái chúng tôi gọi là quy định “chỉ một lần”. Không bao giờ bạn phải khai lại lần thứ hai địa chỉ, ngày sinh hoặc bất cứ thông tin nào khác.

Con đường số hóa của Estonia

Estonia bước vào con đường số hóa chính phủ như thế nào và tại sao lại làm như vậy? Chủ yếu đây là về vấn đề phát triển, hay chính xác hơn là kinh tế học phát triển, bắt kịp phương Tây. Năm 1938, một năm cuối cùng trước Chiến tranh thế giới thứ hai, Estonia và nước láng giềng phía Bắc của mình là Phần Lan được coi là có cùng mức GDP bình quân đầu người. Không quốc gia nào trong hai quốc gia đặc biệt giàu có, nhưng trình độ phát triển rất gần nhau. Trái lại, vào năm 1992, năm đầu tiên sau khi nền độc lập của Estonia được khôi phục, GDP bình quân đầu người của Phần Lan đã đạt xấp xỉ 24.000 USD, trong khi của Estonia chỉ là 2.800 USD, chênh lệch đến 8 lần.

Hơn nữa, giống như trường hợp của tất cả các nước đang phát triển, Estonia phải đối mặt với một nghịch lý của Zeno về chàng A-sin nhanh chân phải đuổi kịp con Rùa chậm chạp đã xuất phát trước anh ta. Trong Nghịch lý này, giống như A-sin, chúng tôi sẽ không bao giờ bắt kịp vì con rùa đó hay người Phần Lan, và rộng hơn là các quốc gia phát triển trên thế giới, mà tất nhiên dù sao cũng sẽ tiếp tục phát triển, và do vậy, mãi mãi vẫn đi trước chúng tôi dù chúng tôi có làm gì đi chăng nữa.

Đối với tôi, giải pháp để bắt kịp nằm ở số hóa đất nước. Cảm hứng đến từ hai nguồn, một là từ chính cuộc sống của tôi và hai là từ việc hiểu được một bước nhảy lớn về công nghệ, đó là trình duyệt internet đầu tiên. Tôi may mắn được học lập trình máy vi tính ở lứa tuổi mà chẳng ai nghĩ là sẽ học lập trình vào thời kỳ đó - năm 1969 khi tôi 15 tuổi trong một thử nghiệm một lần của giáo viên toán của tôi, người đang theo học chương trình Tiến sĩ về giảng dạy toán học tại Đại học Columbia.

Năm mươi năm trước, học lập trình bao gồm việc thuê một chiếc máy điện báo đánh chữ độc lập chạy băng đục lỗ, một modem điện thoại lớn mà phải gắn ống nghe điện thoại vào một miếng hút chân không rộng 10 cm, và tiếp đó được kết nối với một máy vi tính có bộ nhớ lớn (máy vi tính trung tâm) đặt cách đó khoảng 30 dặm. Mặc dù vậy, nhóm nhỏ học sinh trung học của chúng tôi đều học lập trình trong BASIC, một phiên bản đơn giản của FORTRAN. Viết một chương trình để vẽ đồ thị hàm số y = x² và nhìn thấy hình parabol được in ra là một trong những điều kỳ diệu đối với tôi khi học lớp 10.

Sau đó, ở trường đại học, tôi nhìn thấy trên bảng thông báo một quảng cáo về lập trình cho một máy vi tính trong phòng thí nghiệm với thời gian 10 giờ mỗi tuần. Nghĩ bụng điều gì có thể khó đến vậy, tôi đã nộp đơn và nhanh chóng được ngồi trước một chiếc hộp to bằng cỡ bàn uống cà phê. Máy vi tính này là PDP-8, loại máy vi tính nhỏ bán ra thị trường đầu tiên, được sử dụng trong các phòng thí nghiệm vào những năm 1970 và được đặt tên như vậy vì dung lượng bộ nhớ tối đa là 8 kilobyte.

Ngày nay, con số này là dung lượng của một email trống trơn. Vì giới hạn này, tất cả các lệnh phải được viết bằng ngôn ngữ ASSEMBLER, một ngôn ngữ lập trình hệ thập lục phân (hệ đếm cơ số 16) với tất cả các lệnh được viết bằng mã chữ và số. Tuy nhiên, với kiến thức lập trình từ thời trung học của tôi, đó không phải là một thử thách không thể vượt qua. 25 năm sau khi học lập trình và tuyệt vọng về việc làm thế nào để Estonia có thể bắt kịp với Tây Âu, tôi nảy ra ý tưởng rằng nếu tôi có thể học cách làm điều đó khi còn là một học sinh trung học, thì tất cả trẻ em đều có thể và nên học cách sử dụng máy vi tính.

Nguồn cảm hứng thứ hai cho việc số hóa Estonia đến vào năm 1993, khi trình duyệt web đầu tiên, Mosaic, ra đời. Mosaic đã được bán với giá 29,95 đô la hoặc khoảng như vậy - vào năm 1993, bạn thực sự phải đi mua trình duyệt này trong một cửa hàng và cài đặt nó vào máy vi tính của bạn bằng đĩa mềm. Tôi, một người đam mê máy vi tính, đã làm việc này.

Tuy nhiên, điều khiến tôi kinh ngạc khi cuối cùng tôi đã vận hành được trình duyệt này là ở đây có một cái gì đó mới, rất khác biệt, nhưng đồng thời cũng rất hứa hẹn, khi mà tất cả các quốc gia, dù giàu hay nghèo - Hoa Kỳ, Phần Lan, Estonia, Đức, Nhật Bản đều ở vị trí như nhau, bắt đầu trên một sân chơi bình đẳng. Đó là lúc tôi nhận ra rằng Estonia cần phải tiến hành số hóa và cách thực hiện việc đó là thông qua các trường học.

Từ hai nguồn cảm hứng này, tôi đã đề xuất với Chính phủ về việc bắt đầu số hóa. Biết rằng điều này sẽ mất nhiều năm, và dựa trên tốc độ học lập trình của tôi và các bạn cùng lớp trước đây, tôi nghĩ cách tốt nhất là trước tiên hãy bắt đầu với những người trẻ tuổi. Tôi đề xuất Estonia bắt đầu bằng cách đưa máy vi tính và giảng dạy về máy vi tính đến với tất cả học sinh.

Ý tưởng này mang tên Bước nhảy của hổ (Tiger leap), để hàm ý rằng thông qua tin học hóa, đất nước chúng tôi, hoặc ít nhất là nền giáo dục, sẽ có bước nhảy mạnh mẽ vào tương lai. May mắn là Estonia có một Bộ trưởng Giáo dục sáng suốt vào thời điểm năm 1995 là Tiến sĩ Jaak Aaviksoo, người sẵn sàng chấp nhận rủi ro và đã thúc đẩy Chính phủ chấp thuận đề xuất của tôi về việc đưa máy vi tính vào tất cả các trường học và kết nối tất cả chúng với nhau.

Ý tưởng này không được sự đồng tình của tất cả mọi người. Liên đoàn giáo viên đã kịch liệt phản đối máy vi tính trong trường học, nói rằng chúng sẽ hủy hoại nền giáo dục; trong gần một năm trời, không một số báo nào của tuần báo liên đoàn giáo viên mà không có bài phản bác kịch liệt ý tưởng của tôi hay phê phán chính tôi. Quả thực, phần lớn trong thời gian hai mươi năm tiếp theo, các đảng đối lập dường như đã chọn số hóa là một vấn đề để chỉ trích - ít nhất là khi họ đang ở thế đối lập.

Tuy nhiên, Chính phủ đã triển khai chính sách này, sử dụng cơ chế tài trợ đối ứng 50-50 mà tôi đã đề xuất trong đó chính quyền địa phương nào sẵn sàng trả một nửa giá máy vi tính sẽ được chính phủ Trung ương trả cho 50% còn lại. Đến năm 1998, tức là ba năm sau đó, tất cả các trường học ở Estonia đều có phòng máy vi tính được nối mạng. Không lâu sau đó, các ngân hàng Estonia nhận thấy sự thành công và tiếng tăm của dự án và quyết định tham gia. Đó là việc làm vì tư lợi, thuần khiết và đơn giản: mọi ngôi làng nhỏ bé đều có ít nhất hai tòa nhà ngân hàng cùng với đội ngũ nhân viên, một cách làm ngày càng tốn kém mà đơn giản là không bền vững.

Số hóa thay đổi 5.000 năm quản trị

Điều then chốt để hiểu được cách thức số hóa làm thay đổi mạnh mẽ quản trị nằm ở bản chất của Nhà nước. Sự hình thành nên Nhà nước - vào khoảng cùng thời điểm 5.000 nghìn năm trước ở Trung Quốc, Lưỡng Hà và Ai Cập - xuất hiện đồng thời với chữ viết và ghi chép. Quả thực, chúng ta có thể thừa nhận rằng chính việc lưu giữ hồ sơ, một việc cần thiết để Nhà nước sơ khai có thể thực hiện quản lý, đã dẫn đến sự hình thành chữ viết.

Các chính quyền sơ khai này cần thu thuế, cần biết có bao nhiêu ngũ cốc đã được trồng, có thể huy động bao nhiêu người vào quân đội. Tất cả các Nhà nước hoạt động cần lưu trữ hồ sơ, và việc quản lý nhà nước đòi hỏi phải có một bộ máy hành chính, một nhóm người theo dõi các công việc của Nhà nước, những người có thể làm cho các hồ sơ ghi chép dễ hiểu. Việc viết các tác phẩm văn học, như bộ Sử thi Gilgamesh hay Luận ngữ của Khổng Tử, sau đó mới xuất hiện.

Để hiểu được tầm vóc của cuộc cách mạng do số hóa mang lại, chúng ta cần hiểu quản trị, hay nói cách khác, việc quản lý nhà nước, mà trong trường hợp này có thể là một thành phố, một tỉnh hoặc các đơn vị nhỏ hơn của Nhà nước, luôn là một quá trình tuần tự hoặc nối tiếp như thế nào. Dù ở trong trạng thái hiện đại (nhưng chưa được số hóa) ở dạng số như các bảng excel hoặc tệp pdf, hoặc trên giấy, giấy cói hoặc bảng đất sét, thì kể từ khi bắt đầu có Nhà nước, các tài liệu, hồ sơ, thống kê, mệnh lệnh đã được xử lý một cách tuần tự hoặc nối tiếp hoặc mỗi bước, mỗi lúc một hành động.

Một tài liệu được gửi đến một văn phòng (cơ quan, bộ, v.v…), nơi viên thư lại người Ai Cập hoặc thư ký của Bộ Xe cơ giới sẽ xử lý nó, nhập dữ liệu bằng tay hoặc máy vi tính và sau đó gửi tài liệu đó - qua đường thư nhanh hoặc đường thư thường giữa các cơ quan hoặc qua e-mail tới cơ quan tiếp theo, từ đó nó sẽ được gửi đến một cơ quan hành chính khác. Quá trình này có thể tiếp diễn thông qua bất kể bao nhiêu cơ quan.

Hoặc hãy xem những gì mà các bậc cha mẹ phải trải qua khi một đứa trẻ được sinh ra. Đầu tiên phải lấy giấy khai sinh cho đứa trẻ. Bạn có thể phải cung cấp giấy đăng ký kết hôn để đảm bảo đứa trẻ mang họ của cha. Với giấy khai sinh, bạn có thể làm đơn đăng ký bảo hiểm y tế. Ở nhiều quốc gia, bạn cần đăng ký trẻ sơ sinh như một cư dân. Bạn có thể cần làm đơn đăng ký các dịch vụ xã hội; nếu quốc gia của bạn có chế độ này như nhiều quốc gia đang có, bạn cũng cần làm đơn đăng ký xin nghỉ chế độ thai sản có hưởng lương, v.v…

Các phê duyệt cần thiết được xử lý theo cách tuần tự nhưng không phải do chính phủ thực hiện. Trái lại, bạn phải tự mình làm những việc này. Một bản sao giấy khai sinh được chuyển đến cán bộ có liên quan trong một cơ quan. Trước kỷ nguyên máy vi tính, cán bộ đó sẽ phải tra cứu và kiểm tra dữ liệu của cha mẹ đứa trẻ trong tủ đựng tài liệu; ngày nay, các cán bộ hành chính có thể tham khảo cơ sở dữ liệu trên máy vi tính. Sau khi được chấp thuận/duyệt, người mẹ hoặc người cha của đứa trẻ sẽ tiến hành giai đoạn tiếp theo của quy trình.

Trong một xã hội số hóa, tất cả các bước tuần tự đó đều được thực hiện đồng thời. Mỗi cơ quan hoặc bộ hoặc đơn vị trong cơ quan/bộ tiếp nhận thông tin cùng một lúc và thực hiện bất cứ việc gì cần làm. Quan chức Bộ Ngoại giao chấp thuận đối với một tuyên bố, một cán bộ quản lý phương tiện cơ giới xác minh một người nộp đơn không có vé phạt vi phạm tốc độ nào còn chưa được nộp. Việc sinh con được bệnh viện đăng ký theo phương thức số, tất cả những gì cha mẹ phải làm là nói cho bệnh viện biết tên đứa con của mình.

Từ đó, chính quyền sẽ cấp giấy khai sinh, đăng ký nơi cư trú của đứa trẻ, cung cấp bác sĩ, tất cả các dịch vụ xã hội và y tế liên quan sẽ được bắt đầu một cách tự động và cha mẹ cần cho biết người mẹ hay người cha của đứa trẻ sẽ nghỉ phép. Tất cả đều được thực hiện ngay lập tức. Quá trình xử lý được thực hiện song song. Dữ liệu liên quan về cha mẹ đã có tại các cơ quan đăng ký có liên quan, máy vi tính chỉ đơn giản đưa ra quyết định giữa hai lựa chọn có hoặc không: liệu cha mẹ hoặc đứa trẻ có đủ điều kiện được hưởng dịch vụ này hay dịch vụ khác không.

Đây có lẽ cũng là bài học quan trọng nhất cho các chính phủ và các nhà lãnh đạo của các chính phủ đó vì nó sẽ thay đổi quản trị vĩnh viễn.

Hai thập kỷ sau đề xuất của tôi về việc số hóa trường học, bản thân phe đối lập một thời từng chỉ trích tôi đã lên nắm quyền và giờ đây đi khắp thế giới tuyên bố Estonia là “Cộng hòa Số đầu tiên trên thế giới”. Cuối cùng, số hóa sẽ diễn ra trên khắp thế giới. Cuộc khủng hoảng Covid-19 và nhu cầu giảm tiếp xúc trực tiếp và sự đông đúc trong các cơ quan chính phủ đã thúc đẩy số hóa nhanh hơn những gì người ta đã từng nghĩ trước khi xảy ra khủng hoảng. Những Chính phủ chuyển dịch nhanh chóng sẽ đi trước những chính phủ còn chần chừ và lê bước. Những quốc gia đó cũng sẽ được chuẩn bị tốt hơn để đối phó với những thách thức mới chắc chắn sẽ nảy sinh cho dù có thực hiện số hóa hay không”.

Toomas Hendrik Ilves là cựu Tổng thống Estonia (2006-2016). Trước khi đảm nhận nhiệm vụ tại Văn phòng Tổng thống, ông Ilves từng là Phó Chủ tịch Ủy ban Đối ngoại của Nghị viện châu Âu (2004-2006), Bộ trưởng Ngoại giao Estonia (1996-2002), nơi ông lãnh đạo quá trình gia nhập EU và NATO của Estonia. Từ năm 1993 đến 1996, ông là Đại sứ đầu tiên của Estonia tại Washington sau khi Estonia tuyên bố độc lập. Từ năm 1988 đến 1993, ông Ilves là Giám đốc Dịch vụ Estonia tại Đài Châu Âu Tự do/Đài Tự do (RFE-RL) và trước đó là Nhà phân tích Nghiên cứu tại Ban Nghiên cứu của RFE-RL.

Ông được quốc tế biết đến nhiều nhất với những hoạt động trong giai đoạn 1995-2016 để thúc đẩy Chính phủ Estonia thực hiện số hóa. Ông hiện đang viết một cuốn sách về nền dân chủ trong kỷ nguyên kỹ thuật số.

Ông Ilves từng là Chủ tịch Nhóm đặc nhiệm của EU về Y tế điện tử từ năm 2011 đến năm 2012 và là Chủ tịch Ban chỉ đạo Đối tác Đám mây châu Âu theo lời mời của Ủy ban châu Âu từ năm 2012 đến năm 2014. Năm 2013, ông chủ trì Hội đồng cấp cao về Cơ chế Quản trị và Hợp tác Internet Toàn cầu do ICANN tổ chức.

Từ năm 2014 đến năm 2015, ông Ilves là đồng Chủ tịch Ban Cố vấn của Báo cáo Phát triển Thế giới 2016 của Ngân hàng Thế giới "Cổ tức Kỹ thuật số" và cũng là Chủ tịch Hội đồng Chương trình Toàn cầu về An ninh mạng của Diễn đàn Kinh tế Thế giới bắt đầu từ tháng 6 năm 2014.

Bắt đầu từ năm 2016, ông Ilves đồng chủ tịch Hội đồng Tương lai Toàn cầu về Công nghệ Blockchain của Nhóm Công tác Diễn đàn Kinh tế Thế giới, và là thành viên của Hội đồng Cố vấn Hội nghị An ninh Munich. Năm 2017, ông Ilves trở thành thành viên hội đồng cố vấn của Liên minh Bảo vệ Dân chủ tại Quỹ Marshall của Đức và tham gia Hội đồng Cố vấn Cấp cao của Ngân hàng Thế giới về Chương trình định danh vì phát triển (ID4D).

Từ năm 2017 đến năm 2020, ông là Nghiên cứu viên của Chương trình học bổng Berggruen tại Trung tâm Nghiên cứu Nâng cao về Khoa học Hành vi, Nghiên cứu viên Xuất sắc tại Viện Hoover và Vườn ươm Chính sách Kỹ thuật số Toàn cầu, Đại học Stanford. Từ năm 2018, ông Ilves là thành viên Ban Cố vấn của Trung tâm Công nghệ và Các vấn đề Toàn cầu của Đại học Oxford. Ông Ilves là thành viên của Hội đồng Quản trị Quỹ Nước Nga Tự do từ năm 2019.

Năm 2020, ông Ilves gia nhập Trung tâm Phân tích Chính sách Châu Âu với tư cách là Chuyên gia xuất sắc và trở thành Ủy viên của Ủy ban Liên Châu Âu về Sức khỏe và Phát triển Bền vững của WHO.